سندروم متابولیک شامل پنج اختلال در لیپیدهای خون است که باعث بروز عوارض جدی برای سلامتی می شود. در صورت وجود سه مورد از این عوامل ریسک، فرد به این بیماری مبتلا است. سندروم متابولیک می تواند عوارض شدیدی از جمله بیماری های قلبی-عروقی، سکته مغذی و دیابت نوع دو داشته باشد. سندروم متابولیک بسیار رایج بوده و بیش از نیمی از افراد بالای 50 سال به آن مبتلا هستند. شناختن نشانه ها، علل و نحوه پیشگیری از سندروم متابولیک می تواند در درمان آن موثر باشد. در این مقاله به علائم مقاومت انسولین، راه های تشخیص سندروم متابولیک و عوامل ریسک آن پرداختیم.
سندروم متابولیک چیست؟
سندروم متابولیک گروهی از پنج عامل ریسک است که در صورت درمان و کنترل نشدن می تواند منجر به بیماری های مزمن شوند. این بیماری ها شامل بیماری قلبی، دیابت و سکته مغذی هستند. سندروم متابولیک ممکن است به نام های مختلفی از جمله سندروم X یا مقاومت انسولین نیز شناخته شود. این پنج عامل ریسک، بیشتر شامل اختلالات سطح لیپیدهای خون هستند.
- فشارخون بالا و مصرف دارو برای کنترل آن
- قند خون بالا که خود می تواند عاملی برای مقاومت انسولین باشد، یا مصرف دارو برای درمان آن
- وجود چربی شکمی
- تری گلیسیرید بالا، یا استفاده از داروها برای کاهش تری گلیسیرید
- پایین بودن کلسترول مفید یا HDL ، به همراه مصرف دارو برای کنترل کلسترول پایین
داشتن یکی از این شرط ها به معنی مبتلا بودن به بیماری سندروم متابولیک نیست. اگرچه می تواند احتمال ابتلا به بیماری های قلبی-عروقی را افزایش دهد و زمینه بسیاری از بیماری های حاد را فراهم کند. اگر فرد به سه مورد از این بیماری ها مبتلا باشد، به سندروم متابولیک دچار شده است که خطر ابتلا به عوارض شدیدتری مثل دیابت نوع دو را به همراه دارد. سندروم متابولیک بسیار رایج است و حدود 40 درصد از افراد بالای 50 سال به این سندروم مبتلا هستند.
عوامل ریسک سندروم متابولیک کدام اند؟
عوامل ریسک و تشدیدکننده بیماری سندروم متابولیک مربوط به چاقی هستند. مهم ترین عواملی که می توانند زمینه سندروم متابولیک را ایجاد کنند عبارتند از چاقی یا ذخیره بیش از حد چربی در ناحیه شکمی، و مقاومت انسولین که باعث می شود بدن قادر به استفاده از قند نباشد. عوامل دیگری هم وجود دارند که می توانند باعث افزایش خطر ابتلا به سندروم متابولیک شوند. از جمله:
- سن
- سابقه خانوادگی سندروم متابولیک
- کم تحرکی
- داشتن بیماری کلیوی مزمن، کبد چرب غیرالکلی و وقفه تنفسی در خواب
- تنبلی تخمدان یا سندروم تخمدان پلی کیستیک
علل سندروم متابولیک
عوامل بسیاری می توانند در شکل گیری سندروم متابولیک تاثیرگذار باشند که زنجیره پیچیده ای از موارد را شامل می شوند. اما متخصصان معتقدند مقاومت انسولین علت اصلی به وجود آمدن سندروم متابولیک است. انسولین هورمونی است که توسط پانکراس ساخته می شود و به تنظیم قند خون کمک می کند. مقاومت انسولین زمانی اتفاق می افتد که سلول های ماهیچه ها، چربی و کبد به صورت طبیعی به انسولین واکنش نشان نمی دهند.
کبد، عضلات و چربی ممکن است به دلایل مخنلفی قادر به دریافت و استفاده از انسولین نباشد، این به این معنی است که سلول ها نمی توانند به خوبی گلوکز را از جریان خون دریافت و آن را ذخیره کنند. در نتیجه، پانکراس برای جبران قندخون بالا در جریان خون، انسولین بیشتری تولید می کند تا این مقدار به تعادل برسد. به این حالت هایپرانسولینمی می گویند که در مراحل اولیه دیابت نوع دو اتفاق می افتد.
اگر بدن نتواند با تولید انسولین کافی، قند خون را به حد نرمال برساند، این وضعیت به قند خون بالا یا دیابت نوع دو منجر می شود. مقاومت انسولین و دیابت نوع دو می توانند عوارض زیادی داشته باشند.
- چاقی
- بیماری های قلبی-عروقی
- بیماری کبد چرب
- تنبلی تخمدان یا سندرم تخمدان پلی کیستیک
علل مقاومت به انسولین
عوامل زیر می توانند به مقاومت به انسولین منجر شوند:
- چاقی یا چربی در نایحه شکم: چربی بدن نوعی ماده شیمیایی به نام سایتوکین های پیش التهابی تولید می کند که تاثیر انسولین را کاهش می دهند. هرچه چربی ذخیره شده بیشتر باشد، به همان میزان تاثیر منفی بر کارکرد و اثرگذاری انسولین می گذارد. تحقیقات نشان می دهد که به خصوص چربی شکمی، باعث افزایش مقاومت به انسولین می شود. وجود بیش از حد چربی احشایی (چربی که اطراف ارگان ها انباشته شده) مقاومت به انسولین بیشتری نسبت به چربی زیرپوستی یا زیرجلدی ایجاد می کند. با این وجود هر دو در سندروم متابولیک نقش دارد.
- کم تحرکی: عضلات بدن برای انجام فعالیت های فیزیکی مقدار زیادی گلوکز و گلوکز ذخیره شده (گلوکاگون) مصرف می کنند. فعالیت بدنی باعث می شود بدن نسبت به انسولین حساس تر شود و در نتیجه ماهیچه هایی می سازد که جذب گلوکز بیشتری دارند. کم تحرکی می تواند تاثیر منفی داشته باشد که باعث مقاوت به انسولین می شود.
- مصرف برخی داروها: برخی مصارف دارویی می توانند باعث ایجاد مقاومت به انسولین شوند؛ برای مثال کورتیکواستروید، بعضی دارو های فشار خون، درمان های HIV و برخی داروهای روانپزشکی.
- ژنتیک: ژنتیک و سابقه خانوادگی می تواند از عوامل اصلی مقاومت به انسولین باشد. این عامل همچنین می تواند باعث چاقی، فشارخون بالا و کلسترول بالا شود که همه در سندروم متابولیک تاثیر می گذارند.
نشانه های سندروم متابولیک
سندروم متابولیک همیشه با نشانه ها همراه نیست و در برخی موارد وجود بیماری تنها با بررسی نتایج آزمایش خون تشخیص داده می شود. به علاوه نشانه های سندروم متابولیک در هر شخص می تواند با توجه به اختلالی که به آن مبتلا هستند متفاوت باشد. برای مثال فشار خون بالا، تری گلیسیرید بالا و کلسترول HDL پایین معمولا بدون نشانه هستند. اگرچه قند خون بالا می تواند به علائم همراه باشد. از علائم سندروم متابولیک همراه با قند خون بالا عبارتند از:
- تیره شدن پوست در ناحیه پشت و اطراف گردن
- تاری دید
- تشنگی زیاد یا پرنوشی
- تکرر ادرار به خصوص در شب
- بی حالی
تشخیص سندروم متابولیک
تشخیص سندروم متابولیک می تواند از راه های متفاوتی صورت بگیرد و همه موارد به یک شکل شناسایی نمی شوند. با این حال، از شیوه های رایج اندازه گیری میزان اضافه وزن می توان به محاسبه شاخص توده بدنی یا BMI اشاره کرد. نتایج این شاخص می تواند وزن متناسب برای هر فرد را به شکل دسته بندی شده در شدت های مختلف لاغری و چاقی نشان دهد. فرد مبتلا ممکن است فشار خون و قند خون بالا داشته باشد که ارتباطی به چاقی ندارند و باید در آزمایش های خون تشخیص داده شوند. هر فرد با توجه به پنج عامل ریسک سندروم متابولیک که به آن مبتلا است، از طرق متفاوتی بیماری را تشخیص داده و کنترل می کند.
سایر شیوه های رایج تشخیص سندروم متابولیک عبارتند از:
- آزمایش چربی خون: این تست خون شامل بررسی چهار نوع کلسترول خون است. همچنین می توان با این تست خون مقدار تری گلیسیرید خون را هم بررسی کرد.
- آزمایش متابولیک پایه: این آزمایش هشت ماده موجود در خون را اندازه می گیرد و بررسی کلی از سلامت بدن را فراهم می کند.
- آزمایش قند خون ناشتا: آزمایش BMP (متابولیک پایه) هم مقدار گلوکز خون را شامل می شود، اما اگر فرد برای آزمایش متابولیک پایه ناشتا نبوده باشد، برای دریافت نتایج دقیق باید تست قند خون ناشتا هم انجام بگیرد.
درمان سندروم متابولیک
هدف اصلی از درمان سندروم متابولیک، پایین آوردن ریسک بیماری های قلبی و دیابت نوع دو است. فرایند درمان با توجه به تشخیص پزشک می تواند شامل تغییر سبک زندگی و مصرف دارو باشد. تغییر سبک زندگی مهم ترین عامل در کنترل شرایط تشدید کننده سندروم متابولیک است. این تغییرات شامل مواد زیر هستند:
- کنترل وزن و حفظ وزن متناسب: ممکن است بیمار طبق توصیه پزشک برای کنترل و درمان سندروم متابولیک به کاهش وزن نیاز داشته باشد. نتایج تحقیقاتی نشان می دهد از کاهش وزنی معادل 7 درصد از وزن اضافه می تواند ابتلا به دیابت نوع دو را تا 58 درصد کاهش دهد.
- انجام دادن ورزش مداوم: تحرک بدنی بالا فایده های بسیاری برای سلامتی دارد. ورزش کردن مداوم باعث کاهش مقاومت به انسولین، کاهش احتمال ابتلا به بیماری های قلبی-عروقی و در صورت نیاز، کاهش وزن می شود. مهم است قبل از شروع هر برنامه ورزشی، با پزشک خود درباره مقدار مجاز فعالیت فیزیکی مشورت کنید.
- مصرف غذاهای سالم: برای کنترل اختلالات سندرم متابولیک، داشتن تغذیه ای سالم از مهم ترین عوامل به شمار می رود. برای این منظور توصیه می شود از مصرف بیش از کربوهیدرات جلوگیری کنید چراکه کربوهیدرات باعث افزایش تولید انسولین می شود. در مصرف چربی های ناسالم، نمک، شکر، غذاهای فراوری شده و گوشت قرمز زیاده روی نکنید. در عوض، متخصصان توصیه می کنند برای درمان سندروم متابولیک تغذیه ای سرشار از سبزیجات، میوه و غلات سبوس دار را دنبال کنید. رژیم مدیترانه ای از رژیم های توصیه شده است و می تواند در جلوگیری از پیشرفت سندروم متابولیک تاثیرگذار باشد.
- دریافت خواب کافی: دریافت خواب کافی برای سلامت کلی بدن ضروری است. کم خوابی یا اختلالات خواب( از جمله اختلال تنفس در خواب) می تواند باعث تشدید سندروم متابولیک شود. در صورتی که به مدت طولانی با مشکلات مربوط به خواب مواجه هستید بهتر است از یک متصص کمک بگیرید.
- ترک کردن سیگار و دخانیات: استعمال دخانیات باعث کاهش کلسترول HDL مفید در خون و تشدید فشارخون می شود. همچنین به رگ های خونی آسیب می زند که می تواند به بیماری سرخرگ کرونری منجر شود.
- کنترل استرس: وجود سطح کورتیزول (هورمون استرس) بالا در طولانی مدت می تواند باعث افزایش تری گلیسیرید، قند خون و فشار خون شود. راه های زیادی برای کنترل استرس وجود دارند که علاوه بر تاثیر مثبت بر این عامل، برای سلامت بدن مفید هستند. برای مثال ورزش کردن، یوگا و تمرینات تنفس به کاهش استرس کمک می کنند.
پیشگیری از سندروم متابولیک
داشتن سبک زندگی که به داشتن قلبی سالم کمک کند، می تواند در پیشگیری از سندروم متابولیک موثر باشد. برای داشتن تغذیه ای سالم، سبزیجات، میوه، پروتئین های کامل و غلات سبوس دار را در رژیم غذایی خود جای دهید. از مصرف نمک، شکر و غذهای فراوری شده پرهیز کنید. نمک و شکر باعث تشدید فشار خون و قند خون می شوند که هر دو از اختلالات بیماری سندروم متابولیک هستند. مصرف بیش از حد چربی های مضر و چربی های اشباع می تواند به انباشت چربی احشایی منجر شود. این نوع چربی علاوه بر چاقی، ریسک ابتلا به بیماری کبد چرب را نیز به همراه دارد.
از سایر شرایط سندروم متابولیک که می تواند با تغذیه مهار شود، می توان به میزان کلسترول سالم و تری گلیسیرید خون اشاره کرد. کلسترول HDL که نوعی کلسترول مفید است، با استفاده از منابع غذایی مثل مغزها، غلات سبوس دار، روغن زیتون، ماهی و سویا تامین می شود. تری گلیسیرید نوعی چربی مضر در خون است و می توان با دنبال کردن تغذیه سالم و پرهیز از چربی ها، میزان آن را کنترل کرد. از جمله غذاهایی که می توانند باعث کاهش تری گلیسیرید در خون شوند می توان به سبزیجات، میوه، محصولات لبنی کم چرب و ماهی اشاره کرد.
دومین عادت در سبک زندگی که می تواند در کنترل سندروم متابولیک موثر باشد مقدار تحرک فیزیکی است. طبق توصیه متخصصان، هفته ای 150 دقیقه فعالیت ورزشی متوسط می تواند در تقویت سلامت قلب و کنترل وزن موثر واقع شود. اختصاص دادن زمانی برای ورزش به صورت مداوم، به تنظیم فشارخون، قند خون و سطح کلسترول کمک می کند.
سندروم متابولیک در کودکان
سندروم متابولیک در کودکان با افزایش آمار چاقی، در حال افزایش است. با وجود اینکه دلیل بیماری زایی سندروم متابولیک در کودکان هنوز مشخص نیست، مقاومت انسولین و التهابی که متعاقبا به دنبال دارد، از اصلی ترین این دلایل به شمار می روند. اضافه وزن و چاقی معمولا ریشه به وجود آمدن سندروم متابولیک در کودکان است اما می تواند با فشارخون بالا، سوخت و ساز گلوکز غیرطبیعی و دیس‌لیپیدمی یا چربی‌پریشی (سطح غیرطبیعی چربی های خون) می توانند باغث تشدید بیماری شوند. پیشگیری و درمان این شرایط با تغییر سبک زندگی و عادت های غذایی کودکان امکان پذیر است و در صورت نیاز به جراحی های مربوطه، پزشک متخصص ممکن است آن را تجویز کند.
سخن پایانی
سندروم متابولیک شامل پنج اختلال در میزان آنزیم ها و لیپید های خون است که می تواند توسط عواملی مثل چاقی و ژنتیک به وجود بیاید. این بیماری نشانه های معمولی نداشته اما ممکن است عوامل ریسک بیماری، مثل دیابت نوع دو نشانه های واضحی به همراه داشته باشند. درمان سندروم متابولیک معمولا با تغییر در عادت های غذایی و سبک زندگی صورت می گیرد و همه عوامل بیماری مثل کلسترول و فشار خون بالا باید تحت کنترل قرار بگیرند. در نهایت می توان از طریق ورزش مداوم و دنبال کردن رژیم غذایی سالم از ابتلا به سندروم متابولیک جلوگیری کرد.
سوالات متداول
سندروم متابولیک کبد چیست؟
سندروم متابولیک کبدی شامل مجموعه ای از چند اختلال است که منجر به از کار افتادگی کبد می شوند. این عوامل سلول های کبد که برای تجزیه، جذب و ذخیره چربی، کربوهیدرات و اسید آمینه ضروری هستند را تحت تاثیر قرار می دهد.
دارو های متابولیک چیست؟
داروهای متابولیک شامل دارو های تجویز شده برای کمک به کنترل سندروم بیماری متابولیک است. این نوع داروها می توانید مربوط به تنظیم کننده انسولین یا لیپید خون، درمان آنزیم ها و بیماری های ارثی متابولیک باشند.
منابع :